مفهوم مدیریت زنجیره تأمین و لجستیک
لجستیک و زنجیره تأمین لفظی است که در چند سال اخیر در کشورمان و بهویژه این روزها تحت عنوانهایی نظیر “مدیریت زنجیره تأمین”، “لجستیک ناب”، “لجستیک چابک”، “شرکتهای خدمات امور لجستیک”، “انجمن لجستیک و زنجیره تأمین”، “کنفرانس ملی لجستیک و زنجیره تأمین” و… بسیار شنیده میشود. نزدیک به سه دهه است که بحث مدیریت زنجیره تأمین مطرح گردیده است و بر اساس آمار و ارقام موجود، کشورها و سازمانهایی که این دانش را به کار گرفتهاند پیشرفتهای چشمگیری در حوزههای مربوطه داشته و سود سرشار و صرفهجوییهای کلان مالی از بابت بهکارگیری این نگرش نصیبشان شده است. کما اینکه مردم نیز بهعنوان مشتریان از این بابت منتفع شدهاند. نظر به منفعتهای زیادی که به خاطر بهکارگیری مدیریت زنجیره تأمین حاصل گردیده است، امروزه این فلسفه در بین سازمانها و کشورهای مختلف مقبولیت خاصی پیداکرده و هرروز نیز به مشتاقان آن افزوده میگردد. در کنار این، طی سه دهه اخیر، نگرش علمی و آکادمیک به مبحث مدیریت زنجیره تأمین بسیار مثبت بوده و مقالات و کتابهای فراوانی در این زمینه نگاشته شده است.
امروزه مدیریت ارتباطات در یک زنجیره تأمین به مبحثی ارجاع داده میشود که آن را همان مدیریت زنجیره تأمین (SCM) مینامیم. بابیانی واضحتر، یک زنجیره تأمین تنها زنجیرهای از فعالیتهای تجاری بهصورت ارتباطات یکبهیک یا بنگاه به بنگاه نیست، بلکه شبکهای از فعالیتهای تجاری و ارتباطات بین آنهاست. «مدیریت زنجیره تأمین» فرصتهایی را برای حصول یک تشدید مثبت در یکپارچهسازی و مدیریت درون شرکتی و بین شرکتی پیشنهاد میکند. در این حالت، «مدیریت زنجیره تأمین» با مزیتهای فرایندهای تجاری در ارتباط بوده و روش جدیدی را برای مدیریت فعالیتهای تجاری و ارتباطات با سایر اعضا در زنجیره تأمین ارائه میدهد.
مفهوم «مدیریت زنجیره تأمین» از یکپارچه سازی خدمات لجستیکی در طول زنجیره تأمین به سمت یکپارچهسازی و مدیریت فرایندهای کلیدی تجاری در طول زنجیره تأمین بازتعریفشده است. بر اساس همین شفاف شدن تفاوت بین «مدیریت زنجیره تأمین» و لجستیک، در سال ۲۰۰۳، انجمن مدیریت لجستیک تعریف اصلاحشدهای از لجستیک را ارائه کرد. این تعریف اصلاحی بهوضوح موضع انجمن مدیریت لجستیک را بیان میدارد که «مدیریت لجستیک» را بهعنوان جزئی از «مدیریت زنجیره تأمین» معرفی میکند. این تعریف اصلاحشده بدینصورت است:
لجستیک آن قسمت از مدیریت زنجیره تأمین است که کارایی و اثربخشی جریان روبهجلو و روبه عقب و نیز ذخیرهسازی کالاها، خدمات و اطلاعات مربوطه بین نقطه آغازین زنجیره تا نقطه مصرف نهایی بهمنظور تأمین نیازمندیهای مشتریان زنجیره را برنامهریزی میکند، به کارمیگیرد و کنترل میکند.
لجستیک
این لغت ریشهای یونانی دارد و در موارد نظامی برای جابجایی جنگافزار، مهمات و جیره غذایی در مواقع حرکت از مکان اصلی به سمت خط مقدم استفاده میشود. در زبان یونانی، رومی و امپراتوری رم شرقی، نظامیانی وجود داشتند بانام LOGISTIKAS که وظیفه مسائل مالی و تقسیم مایحتاج بر عهده آنان بوده است.
در دیکشنری آکسفورد لجستیک به این صورت تعریفشده: قسمتی از علوم نظامی که وظیفه تهیه و تحویل آماد و جابجایی مواد و افراد و تجهیزات را دارد.
و در دیکشنری دیگری به این صورت تعریفشده است: مدتزمانی که برای مهیاکردن منابع موردنیاز است.
همینطور لجستیک بهصورت عمومی شاخهای از علوم مهندسی است که سیستمهای انسانی بجای سیستمهای ماشینی ایجاد میکند.
گسترههای مدیریت لجستیک عبارت هستند از:
- لجستیک داخل مرزهای یک کشور
- لجستیک داخلی
- لجستیک خارج از مرزهای کشور
لجستیک به کلیه فعالیتهای هماهنگی اطلاق میشود که جهت بررسی، تحقیق، مطالعه و برآورد نیازها و احتیاجات اولیه درزمینه وسایل و تجهیزات، ماشینها و ابزارآلات، تأسیسات و قطعات از هر نوع و کلیه امور مربوط به تهیه، تولید، بیمه، نگهداری، انبارداری، توزیع، حملونقل، تنظیم و تهیه روش انجام کار، طراحی سیستم و دستورالعمل و نظارت بر موارد فوق انجام میگیرد.
منافع بهکارگیری دانش لجستیک و مدیریت زنجیره تأمین:
- موجودیهای کمتر
- بهرهوری بالاتر
- چابکی بیشتر
- موعدهای تحویل کوتاهتر
- سود بالاتر
- رعایت حقوق بیشتر مشتری
- وجود موجودیها و اندازه انباشتهها به مقدار صحیح
- قابلیت مشاهده و ردگیری رخدادها
- کاهش هزینهها
- افزایش خدمتدهی به مصرفکنندگان
- ایجاد مزیتهای رقابتی
- تعامل نزدیکتر با تأمینکنندگان
- ایجاد فرصت برای خرید مقادیر زیاد و با هزینه کمتر
- ایجاد مرجع پاسخگویی
- توانایی اجرای دقیق سیستمها بهصورت ترکیبی
لجستیک در صنایع مختلف:
توجه به گسترش فعالیتهای صنعتی و بازرگانی و عزم جدی در سطوح مختلف کشورها درزمینه تعالی و توسعه، دقت در تمامی ابعاد تأمین، تولید و توزیع را -فراتر از نوع و کیفیت محصول- برای جهش در پیشرفت ایجاب مینماید. مطالعه تجربه جهانی در این زمینه نقش مدیریت زنجیره تأمین و لجستیک را بسیار برجسته مینماید.
بخش مهمی از محصولات و خدمات مرتبط با مدیریت زنجیره تأمین و لجستیک در حوزههایی تعریف میشوند که عبارتاند از: سیستمها و تجهیزات حملونقل محصولات و بار، فناوریها و سیستمهای ذخیرهسازی و انبارش، فناوریهای حملونقل اقلام خشک، اقلام مایع و اقلام فلهای، خدمات و فناوریهای لجستیک مواد خطرناک، دارای ریسک و ویژه، انواع سیستمهای کنترل (بیسیم و…)، سیستمها و نرمافزارهای مدیریت حملونقل و مدیریت انبار و … . بدین ترتیب فعالان عرصه حملونقل از شاخصترین فعالان عرصه لجستیک و خدمات زنجیره تأمین هستند.
همچنین، بخشی از محصولات و خدمات مرتبط با مدیریت زنجیره تأمین و لجستیک در حوزه بستهبندی انواع و اقسام مواد و محصولات بهمنظور انتقال، توزیع و فروش است. مواد و محصولاتی که ازلحاظ ابعاد، سیالی یا جامد بودن، میزان فسادپذیری، فاصله تولیدکننده تا مصرفکننده و … متفاوت هستند. بدین ترتیب فعالان حوزه بستهبندی از مهمترین فعالان عرصه لجستیک و خدمات زنجیره تأمین به شمار میآیند.
در کنار مسائل اشارهشده، مواد و محصولات غذایی که طیف بزرگی را شامل میشوند، دارای ویژگیهای منحصربهفردی هستند. این ویژگیهای در زمینههایی از قبیل ابعاد، میزان و زمان فسادپذیری، سیالی یا جامد بودن، فاصله تولیدکننده تا مصرفکننده، مدتزمان تحویل و … مطرح هستند. از رو شرایط و مشخصات خاصی برای زنجیره تأمین و لجستیک این نوع مواد و محصولات به وجود میآید. بدین ترتیب فناوریها و تجهیزات و سیستمهای مدیریتی، برنامهریزی، نرمافزاری و عملیاتی خاص در حوزههای حملونقل، انبارش، توزیع، شناسایی، کدگذاری و ردیابی، توزین، بستهبندی و دیگر حوزههای لجستیکی طلب میکند.
توجه به مشخصات مواد و محصولات صنایع نفت و گاز و پتروشیمی ویژگیهایی از قبیل داشتن ارزش استراتژیک، سیال بودن و پیوستگی بعضی از اقلام، فلهای بودن بعضی از اقلام، قابلیت بستهبندی شدن بعضی از اقلام، خطرناک و دارای ریسک بودن، نیاز به شرایط خاص برای انجام فرآیندهای تولیدی، انبارش، انتقال و مصرف برجسته میشود. این ویژگیها شرایط و مشخصات خاصی را برای زنجیره تأمین و لجستیک این نوع مواد و محصولات ایجاب میکند. بدین ترتیب فناوریها و تجهیزات و سیستمهای مدیریتی، برنامهریزی، نرمافزاری و عملیاتی خاص در حوزههای حملونقل، انبارش، توزیع، شناسایی، کدگذاری و ردیابی، توزین، بستهبندی و دیگر حوزههای لجستیکی طلب میکند.
موانع توسعه لجستیک و مدیریت زنجیرههای تأمین در کشور:
بانک جهانی در گزارشی ۵ عامل اصلی را مهمترین موانع توسعه لجستیک و مدیریت زنجیره تأمین در کشورهای درحالتوسعه معرفی کرده است که در مورد کشورمان نیز مصداق دارد.
- زیرساختهای ناکافی
- زیرساختهای ضعیف حملونقل و قوانین متعدد و مختلف مربوط به آن
- زیرساختهای مخابراتی ناکافی
- وسایل حملونقل فرسوده و ناکافی
- شبکه جادهای ناکافی
- انبارهای ناکافی
- شبکه راهآهن اندک و قدیمی
- چالشهای اقتصادی
- درک ضعیف از اقتصاد رقابتی
- ضعف در برنامهریزی اقتصادی واقعبینانه و عملی
- ضعف در تثبیت مسیر اقتصادی
- بازار کوچک داخلی و کمبود اطلاعات در بازار
- سیستم بانکی ناکارا و نرخهای بهره بالا
- مشکلات و نارساییها در حمایتهای اقتصادی دولت
- ناکارایی نظام مالیاتی
- چالشهای مدیریتی
- مدیریت بوروکراتیک و عدم هماهنگیهای میان سازمانی در زنجیره
- عدم انعطافپذیری سیستم
- عدم اعتماد بین اجزای زنجیره و طولانی بودن سیستمهای قضایی جهت حلوفصل دعاوی
- کمبود نیروی انسانی متخصص و صلاحیتدار
اهم اقدامات و برنامههای انجمن لجستیک ایران در همکاری با دستگاههای زی ربط:
- پیگیری ایجاد ساختار مدیریت لجستیک در سطح ملی با حضور بخش غیردولتی و پیگیری واگذاری زنجیرههای تأمین کالاهای اساسی به بخش غیردولتی
- پیگیری و حمایت از شکلگیری مراکز لجستیکی منطقهای در حاشیه شهرهای بزرگ
- پیگیری و حمایت از شکلگیری شهر لجستیک در کشور در جهت تبدیلشدن به مرکز ثقل تجاری در منطقه و جهان
- حمایت از بخش خصوصی در جهت توسعه زیرساختهای لجستیکی (مراکز ذخیرهسازی (سیلو، سردخانه)، مراکز توزیع و حملونقل، مراکز بستهبندی، مراکز بازیافت)
- حمایت از توسعه زنجیرههای تأمین رقابتی
- برنامه گسترده برای توسعه تجارت الکترونیک در کشور بهعنوان یکی از فرایندهای لجستیکی
- ایفای نقش فعال در کاهش هزینههای لجستیک در سطح خرد و کلان
- پیگیری تحول در نظام توزیع کشور در جهت اثربخشی فرایندهای لجستیک در سطح ملی